domingo, 20 de dezembro de 2015

PRI OLIMA VIZITO EN MALTA

Kara lektero, hodie me interruptas mea serio Judiko sen prediko pri kin auxiliara lingui e ripublikigas artiklo qua aparis en Progreso 316, p. 7-10, sub la titulo Mea impresi pri Malta. La nuna versiono esas revizita: me facis kelka modifiketi e mem du o tri emendi. Yen do la texto:


Satelitala imajo pri Malta
Fonto: Wikipedia
En februaro 1999 me facis voyajo profesional a Malta. Ol esis kurta ma kelke instruktiva. Voyaji profesional ordinare prizentas problemo. On restas tro longe en chambri kunsidal e ne havas tempo juar la vivo real di la habitanti. Pluse, on ofte sejornas en hoteli tro luxoza, qui ne fitas en la vivo-kadro dil vizitata lando. Anke cafoye to eventis a me. Pro to me ne povas ofrar a nia lekteri raporto tam vervoza kam olti da Neussner od altra voyajemi Idista.

Malta es arkipelago situita meze di Mediteraneo, inter Tunizia e Sicilia. Ol havas kin insuli, ma nur tri es homizita: Malta, Gonzo e Comino. La lasta es paradizeto, kun sua manuedo de familii peskera e nul automobilo, nul bruiso di nia “civilizeso”. Quankam ibe stacas anke du hoteli, la turisti di ta loko prizas flanar en la naturo o tota-jorne jacar sub la suno. Li do ne domajas la specala karaktero dil insuleto.

Malta es lando kun traiti vere unika. La insulin Malta e Gozo invadis tra la yarcenti multa populi (Feniciani, Greki, Kartagani, Romani, Arabi, Normandi, Franci e Britaniani), e singla de li lasis sua traci, sive lingual, sive fizionomial, sive arkitektural, sive mem temperamental. De ica influaro rezultis populo tre partikulara e konocinda. La Maltani havas pelo brunatra e fizionomio segun la tipo Nordaraba, ma trovesas anke blondi. Li esas tre gastigema ed afabla, ma anke lektesas kelka suspektemeso en lia mieno ye l’unesma kontakto. La mulieri havas bel okuli ma evitas regardar direte en la okuli di viri. Kande on preterpasante regardas eli en stradi, li quik abasas la okuli e tale vartas la fino dil preterpaso. To forsan konsequas de mixuro di du pudoroza kulturi qui dominacas ibe: l’ Araba e la katolika. La populo es vaste katolikizita. Sur l’ arkipelago stacas cirkume 400 kirki (por cirkume 400 mil habitanti), e me memoras vidir krucifixo pendanta en kunsido-chambro di vizitata furnisisto. Yen ulo ne plus trovebla mem en Portugal e Hispania, olima fidelegi di Vatikano!

On manjas multa fishi (precipue espado-fisho e *cherno) jus peskita, ed abundanta *marisko. Olivoleo ofte uzesas kom kondimento. Quankam on povas do dicar ke la nutrado es segun la tipo Mediteraneal, la populo es surprizante grasatra. Forsan on manjas salubre, ma tro multe. Me anke remarkis ke la Maltani ne es granda prizanti di pedirado…

L’ arkitekturo es segun la tipo Nordaraba. La domi es basa e flavatra, kun terasi surtekta. La peizajo generale es plana e poke arborizita. Ultre bushi l’unika planto abundante trovebla es la nopalo. Turismo es la precipua industrio. Multa nutrivi es importacata, ma trovesas anke importanta fabrikerio di laktaji. En restorerio me drinkis mem aquo de… Venezuela, ma me anke vizitis kultivisto di latugo. Il havis manuedo de agri mikrega sur roki ed ibe manuale kreskigis belega latugi kun la helpo da sua spozino e filiulo. Fine dil vizito il insistege ofris wiskio al vizitanti … ye non kloki matine! Ne omni sucesis refuzar ol…

Preske omni es trilingua, ed automatale swichas imulta televizion-kanali en ita linguo (precipue de Sicilia) qui omnadie ed omnaloke spektesas. Tamen la Maltana es la linguo preferata e maxim ofte e korenter l’Italiana, Angla e Maltana. Le du lasta es lingui ofical, ma l’Italiana havas granda prestijo pro motivi historial e juas neneglijebla uzado pro la kte parolata. Ol es origine Araba (quankam olima grava skriptisto asertis ke ol es Punika) ma subisis multa influi da altra lingui, precipue dal Italiana ed Angla. L’alfabeto es Latina, ma kun diakritiki Esperantatra: ċ (= ch), ġ (= dj), ħ (fonemo ne existanta en Ido), ż (= z)... La framo lingual (vortaro, sintaxo, morfologio) es Araba, ma multa vorti esas facile rikonocebla da Idisti: diżastru, familja, karotta, temp, tempesta, teatru, poeżija, e.c.

Carmel Attard,
magna poeto Maltana
Fonto: www.timesof malta.com 
La Maltana es linguo qua literaturale fixigesis erste dum la komenco dil 20ma yarcento Yen tradukuro di poemo da Carmel Attard (1943-1994), segun Esperanto-tradukuro da Carmel Mallia (n. 1929), publikigita en Antologio de Maltaj Poetoj, Zagreb, 1985:

                                             Inspireso mistika


Carmel Mallia, poeto,
tradukinto di Attard en Esperanto
Fonto: www.maltapoetry.com

En tua kordio vagadas
granda poemo
ne ja liberigita
pro ne ja konocesar da tu;
ma kande tu sentos
la melodio,
tu audos la marchesko di olua vorti
dum tua amikal babili;
ca kanto duros
dum tua tota vivo
til ke ol fuzos tu
en aero pura.






*cherno: marfisho de la familio Serranidæ (A stone bas, F serran, H cherna, I cernia, Pt cherne, Lat Polyprion americanus).

*marisko: kolektiva vorto por omna manjebla krustacei (krabi, kreveti, langusto e.c.) e moluski (musli, heliki e.c.). Per ca radiko on facile formacas tre utila vorti: mariskerio, disho mariskal, e.c. (A sea-food, F fruits de mer, H marisco, Pt marisco).